1. Nguồn gốc và tiến trình quốc tế hóa Đại lễ Vesak

1.1. Ba dấu mốc thiêng liêng và ý nghĩa khởi nguyên của Vesak

Đại lễ Vesak, còn gọi là lễ Phật đản, là một trong những ngày lễ thiêng liêng nhất của Phật giáo, có nguồn gốc từ truyền thống Nam truyền (Theravāda) tại các quốc gia như Sri Lanka, Thái Lan, Myanmar, Campuchia và Lào. Lễ này diễn ra vào ngày trăng tròn tháng Vaisakha – tháng tư theo lịch Ấn Độ cổ, là thời điểm gắn liền với ba sự kiện trọng đại trong cuộc đời Đức Phật Thích Ca Mâu Ni: ngày đản sinh tại vườn Lâm Tỳ Ni, ngày thành đạo dưới cội bồ đề sau bảy tuần thiền định, và ngày nhập Niết-bàn dưới tán cây sa la song thọ.

Ba dấu mốc thiêng liêng trong cuộc đời Đức Phật là nền tảng hình thành ý nghĩa Vesak (Ảnh: sưu tầm)

Điều đặc biệt là cả ba sự kiện thiêng liêng ấy đều xảy ra trong cùng một ngày – ngày rằm tháng Vaisakha, làm cho Vesak trở thành ngày hội tụ trọn vẹn hành trình tâm linh từ sinh – giác – diệt của Đức Phật. Trong quan niệm Phật giáo, đây không chỉ là ba dấu mốc lịch sử mà còn là ba biểu tượng dẫn dắt con người thoát khỏi khổ đau, đạt tới giải thoát, thông qua con đường giới – định – tuệ.

Trong chiều sâu giáo lý Phật giáo, ý nghĩa của Vesak không chỉ nằm ở việc tưởng niệm một bậc giác ngộ lịch sử, mà là cơ hội để mỗi con người chiêm nghiệm về quy luật sinh – diệt – giác ngộ. Đó là hành trình vượt thoát khổ đau, nơi ánh sáng trí tuệ và từ bi soi đường cho sự giải thoát nội tâm. Những nghi lễ truyền thống như tụng kinh, thiền định, phóng sinh, bố thí… được tổ chức vào ngày Vesak không mang tính hình thức, mà là phương tiện để nuôi dưỡng lòng bi mẫn, chánh niệm và sự tỉnh thức – ba nền tảng quan trọng nhất trong thực hành Phật pháp.

1.2. Bước ngoặt lịch sử trong nhận thức quốc tế về Vesak

Vào ngày 15 tháng 12 năm 1999, Đại hội đồng Liên Hợp Quốc đã thông qua Nghị quyết 54/115, chính thức công nhận Ngày Vesak là lễ hội văn hóa – tâm linh toàn cầu. Đây là một dấu mốc có ý nghĩa đặc biệt, không chỉ đối với cộng đồng Phật giáo thế giới mà còn đối với toàn thể nhân loại, bởi nó đánh dấu lần đầu tiên trong lịch sử hiện đại, một nghi lễ tôn giáo cổ truyền được nâng lên thành một sự kiện quốc tế có sức ảnh hưởng toàn diện về đạo đức, văn hóa và phát triển.

Nghị quyết 54/115 của Liên Hợp Quốc đánh dấu bước ngoặt lịch sử trong nhận thức quốc tế về Vesak (Ảnh: sưu tầm)

Sáng kiến được khởi xướng bởi Sri Lanka, với sự đồng thuận của 34 quốc gia thành viên, xuất phát từ nhận thức rằng ý nghĩa Vesak – với trọng tâm là lòng từ bi, bất bạo động, chánh niệm và hòa bình – hoàn toàn phù hợp với những giá trị nền tảng mà Liên Hợp Quốc theo đuổi trong sứ mệnh xây dựng một thế giới công bằng, nhân văn và bền vững.

Nghị quyết của Liên Hợp Quốc đã làm nổi bật không chỉ ba sự kiện lịch sử trong đời Đức Phật, mà quan trọng hơn, là nhấn mạnh ý nghĩa sâu xa của Vesak như một thông điệp đạo đức vượt thời gian. Việc công nhận này không đơn thuần là một quyết định mang tính hình thức, mà là sự khẳng định vai trò của trí tuệ tâm linh trong việc giải quyết các vấn đề toàn cầu hiện nay: xung đột, bất bình đẳng, khủng hoảng môi trường và suy thoái đạo đức.

Từ thời điểm ấy, Vesak không còn là một lễ hội của riêng Phật giáo, mà đã trở thành một biểu tượng kết nối giữa trí tuệ cổ xưa và tư duy hiện đại, giữa đạo lý phương Đông và nỗ lực hành động toàn cầu. Ý nghĩa của Vesak kể từ đây không chỉ là tưởng niệm, mà còn là suy ngẫm, không chỉ là lễ hội, mà còn là cam kết đạo đức – với bản thân, với cộng đồng và với tương lai hành tinh.

2. Vesak trong khuôn khổ Liên Hợp Quốc: Diễn đàn hành động vì hòa bình và nhân văn toàn cầu

2.1. Vesak tại Liên Hợp Quốc và cộng đồng quốc tế

Sau khi được chính thức công nhận vào năm 1999, Vesak không chỉ hiện diện trên giấy tờ ngoại giao mà nhanh chóng trở thành một hoạt động thường niên mang tính nghi thức và đối thoại tại Liên Hợp Quốc. Lễ kỷ niệm Vesak đầu tiên được tổ chức tại Trụ sở LHQ ở New York vào ngày 15/5/2000, quy tụ 34 quốc gia tham dự. Sự kiện này không đơn thuần là một buổi lễ tôn giáo, mà là sự khởi đầu cho một truyền thống mới: Vesak trở thành không gian quốc tế để các quốc gia cùng chiêm nghiệm về từ bi, hòa bình và trí tuệ dưới ánh sáng giáo pháp nhà Phật.

Đại lễ Vesak được tổ chức trang trọng tại nhiều quốc gia Phật giáo như Sri Lanka, Thái Lan (Ảnh: sưu tầm)

Từ năm 2000 đến nay, Liên Hợp Quốc đã tổ chức 25 kỳ lễ Vesak tại trụ sở New York và các văn phòng khu vực, bên cạnh hàng trăm hoạt động hưởng ứng tại các quốc gia có đông Phật tử như Sri Lanka, Thái Lan, Myanmar, Ấn Độ, Nepal, và Việt Nam. Không chỉ dừng lại ở hình thức lễ hội, Vesak tại LHQ thường đi kèm với diễn đàn quốc tế, quy tụ các học giả, chính trị gia, lãnh đạo tôn giáo và đại diện xã hội dân sự để cùng thảo luận những vấn đề then chốt của thời đại: giải quyết xung đột, biến đổi khí hậu, bất bình đẳng, giáo dục đạo đức và phát triển bền vững.

Những buổi tọa đàm và hội thảo trong khuôn khổ Vesak không chỉ mang tính lý thuyết, mà là minh chứng cho một sự thật rõ ràng: ý nghĩa Vesak đã được chuyển hóa thành hành động cụ thể vì nhân loại. Đây là lúc mà tinh thần “đạo Phật nhập thế” trở thành hành lang kết nối giữa tâm linh và chính sách, giữa thiền định nội tâm và trách nhiệm xã hội toàn cầu.

2.2. Vesak – Nền tảng cho đối thoại liên tôn và sự gắn kết toàn cầu

Một trong những giá trị nổi bật nhất của việc tổ chức Vesak trong khuôn khổ LHQ chính là khả năng tạo lập một diễn đàn đối thoại liên tôn giáo một cách hòa bình và bền vững. Trong thời đại mà các xung đột sắc tộc – tôn giáo vẫn còn dai dẳng tại nhiều nơi, Vesak nổi lên như một không gian chung nơi mọi tôn giáo, tín ngưỡng, hệ tư tưởng đều có thể gặp nhau ở tinh thần từ bi, khoan dung và lòng vị tha.

Vesak khẳng định vai trò của tâm linh và trí tuệ cổ xưa trong giải quyết thách thức toàn cầu hôm nay (Ảnh: sưu tầm)

Thay vì chỉ nói về Phật giáo như một hệ thống đức tin, Vesak tại Liên Hợp Quốc đã làm nổi bật ý nghĩa của Vesak như một phương tiện khơi dậy đạo đức phổ quát – những giá trị có thể được chấp nhận rộng rãi, vượt qua giới hạn tôn giáo. Những phiên thảo luận về hòa giải hậu chiến, bảo vệ môi trường, bình đẳng giới và công bằng xã hội đều được tiếp cận qua lăng kính của Phật pháp, đặc biệt là thông điệp về “tỉnh thức – không hại – trách nhiệm”.

Từ khía cạnh đó, Vesak không chỉ là một sự kiện tưởng niệm, mà còn là một nền tảng đạo đức và trí tuệ để Liên Hợp Quốc củng cố sứ mệnh vì hòa bình và phát triển. Sự có mặt thường xuyên của Vesak trong các chương trình nghị sự văn hóa của LHQ cũng cho thấy rằng thế giới đang ngày càng công nhận giá trị của những truyền thống tâm linh lâu đời như một phần không thể thiếu của quản trị toàn cầu hiện đại.

3. Ý nghĩa Vesak trong giáo lý Phật giáo và đời sống hiện đại

3.1. Vesak – Dịp trở về với ba cột trụ Giới, Định, Tuệ

Đối với hàng triệu Phật tử trên toàn thế giới, Vesak không đơn thuần là ngày tưởng niệm cuộc đời Đức Phật, mà còn là cơ hội quý báu để thực hành sâu sắc giáo lý nhà Phật. Trong tam học Giới – Định – Tuệ, Vesak là dịp đặc biệt để mỗi người quán chiếu lại hành vi, lời nói và tâm ý của mình, đồng thời nỗ lực chuyển hóa thân – khẩu – ý theo hướng thanh tịnh và tỉnh thức.

Giới – Định – Tuệ là ba trụ cột thực hành được khơi dậy mạnh mẽ trong mỗi mùa Vesak (Ảnh: sưu tầm)

Trong những ngày lễ Vesak, Phật tử thường tham gia tụng kinh cầu nguyện, thiền định, bố thí và thực hành các hạnh lành như phóng sinh, ăn chay, giữ giới… Đây không phải là những hành vi nghi lễ hình thức, mà là các phương tiện để nuôi dưỡng lòng từ bi và phát triển trí tuệ, giúp con người sống chậm lại, soi chiếu lại bản thân và kết nối sâu hơn với cộng đồng xung quanh.

Ý nghĩa Vesak vì thế không chỉ nằm trong sự kiện tổ chức, mà thể hiện qua sự thực hành: khi một người trở nên nhân ái hơn, tỉnh thức hơn, và sống hài hòa với thế giới – đó chính là Vesak đang hiện diện trong đời sống. Sự trở về với Giới – Định – Tuệ trong ngày lễ Vesak là hành trình cá nhân của mỗi người, nhưng cũng là một đóng góp thầm lặng cho sự an lạc chung của xã hội.

3.2. Thiền định – Cầu nối giữa giáo lý cổ xưa và khoa học hiện đại

Một trong những thực hành quan trọng trong Vesak chính là thiền định – phương pháp giúp đưa tâm trở về với hiện tại, giải phóng căng thẳng, làm sáng tỏ nhận thức và mở rộng lòng từ. Trong giáo lý Phật giáo, thiền không chỉ là công cụ rèn luyện tâm ý mà còn là con đường tất yếu dẫn tới giác ngộ. Và ngày nay, khoa học hiện đại cũng dần bắt kịp với trí tuệ cổ xưa ấy.

Nhiều nghiên cứu về thần kinh học và tâm lý học đã chứng minh rằng thiền định thường xuyên có thể giúp giảm stress, cải thiện chất lượng giấc ngủ, tăng khả năng tập trung và phát triển trí tuệ cảm xúc. Thậm chí, các nhà khoa học còn ghi nhận sự thay đổi tích cực trong cấu trúc não bộ – như mật độ chất xám gia tăng ở vùng vỏ não trước trán, nơi kiểm soát hành vi và ra quyết định.

Vesak nhắc nhớ mỗi người rằng sự an lạc thật sự bắt đầu từ nội tâm tĩnh lặng (Ảnh: sưu tầm)

Những phát hiện này không chỉ củng cố thêm ý nghĩa của Vesak từ góc độ khoa học, mà còn mở ra cơ hội đưa các thực hành Phật giáo vào y học, giáo dục và phát triển cá nhân. Tại nhiều nước phát triển, thiền chánh niệm (mindfulness meditation) đã được đưa vào trường học, bệnh viện và công sở như một phương pháp chăm sóc sức khỏe tinh thần hiệu quả, mang tính phòng ngừa và chữa lành sâu sắc.

Trong bối cảnh xã hội hiện đại đầy áp lực và biến động, Vesak gợi nhắc con người về nhu cầu cân bằng lại nội tâm, không chạy theo quá nhiều ham muốn, không để bản thân cuốn trôi trong vòng xoáy lo âu – phiền não. Sự quay về với chính mình, như lời Đức Phật từng dạy, chính là khởi đầu cho một cuộc cách mạng sâu sắc từ bên trong.

4. Vesak như cầu nối các truyền thống Phật giáo toàn cầu

4.1. Những sắc thái riêng trong nghi lễ Vesak khắp năm châu

Phật giáo không phải là một khối thống nhất về hình thức, mà là một quần thể đa dạng về truyền thống, thực hành và văn hóa. Từ Theravāda (Nam truyền), Mahāyāna (Bắc truyền) đến Vajrayāna (Kim Cương thừa), mỗi dòng đều có cách tiếp cận riêng đối với giáo lý, nghi lễ và tu tập. Thế nhưng, chính sự khác biệt ấy lại tạo nên vẻ đẹp phong phú của Vesak, khi ngày lễ này trở thành điểm hội tụ chung giữa các truyền thống Phật giáo trên toàn thế giới.

Tại mỗi vùng đất, Vesak mang sắc thái văn hóa riêng, phản ánh sức sống phong phú của Phật giáo toàn cầu (Ảnh: sưu tầm)

Tại Sri Lanka và Thái Lan, Vesak thường được tổ chức với lễ rước đèn, thuyết pháp và tặng quà cho người nghèo. Ở Myanmar, lễ hội diễn ra trong không khí trang nghiêm với nghi thức tụng Tam tạng. Tại Việt Nam, Vesak là dịp đặc biệt với diễu hành xe hoa, thắp nến cầu nguyện, triển lãm văn hóa Phật giáo. Tại các quốc gia Tây phương – nơi Phật giáo du nhập thông qua cộng đồng di dân và học giả – Vesak mang màu sắc thiền tập, hội thảo và chia sẻ giữa các cộng đồng đa tôn giáo.

Ý nghĩa Vesak vì thế không bị giới hạn trong một hệ phái cụ thể. Trái lại, ngày lễ này được tất cả các truyền thống cùng tôn vinh như một dịp để trở về với tinh thần cốt lõi của Phật pháp: lòng từ bi, trí tuệ và khát vọng giải thoát khổ đau. Trong bối cảnh thế giới phân hóa sâu sắc bởi sắc tộc, đức tin và lợi ích, hình ảnh những đoàn xe hoa diễu hành song hành cùng lời kinh cầu nguyện bằng nhiều ngôn ngữ chính là minh chứng sống động cho khả năng kết nối của Vesak.

4.2. Khẳng định bản sắc chung trong đa dạng Phật giáo

Bên cạnh việc thể hiện sự đa dạng nghi lễ, Vesak còn đóng vai trò như một “ngôn ngữ chung” của cộng đồng Phật giáo toàn cầu. Mỗi hệ phái, dù khác biệt trong nghi thức hay triết lý, đều tìm thấy trong Vesak một không gian để khẳng định bản sắc và cùng lúc vượt lên khỏi giới hạn truyền thống để tìm đến mẫu số chung của toàn thể giáo lý Đức Phật.

Với Theravāda, Vesak là dịp nhấn mạnh sự thanh lọc cá nhân, thực hành giới luật nghiêm ngặt và tôn trọng nguyên lý vô thường – vô ngã. Với Mahāyāna, Vesak là lúc lòng từ bi được mở rộng không giới hạn, thông qua tinh thần Bồ Tát đạo, cứu độ tất cả chúng sinh. Còn với Vajrayāna, đây là thời điểm thiêng liêng để khai mở những phương tiện thiện xảo, sử dụng mật chú và thiền định sâu nhằm đạt tới trí tuệ siêu việt.

Chính trong sự hội tụ ấy, ý nghĩa của Vesak không chỉ dừng lại ở hành lễ, mà còn khẳng định rằng Phật giáo – dù đi qua bao con đường khác nhau – vẫn quy về một tâm điểm: con đường tỉnh thức. Vesak trở thành cơ hội để các truyền thống hiểu nhau hơn, học hỏi nhau và khơi dậy tinh thần đoàn kết nội tại trong lòng Phật giáo – một yếu tố đặc biệt quan trọng trong thế kỷ XXI, khi các tôn giáo không chỉ đứng trước thử thách của thời đại mà còn phải tự làm mới mình trong lòng nhân loại.

5. Việt Nam – Minh chứng sống động cho ý nghĩa Vesak trong thời đại mới

Từ góc độ toàn cầu, Vesak là biểu tượng của từ bi, hòa bình và tỉnh thức. Nhưng chính trong từng bối cảnh quốc gia, ý nghĩa của Vesak mới thực sự có cơ hội lan tỏa sâu sắc vào đời sống. Việt Nam – với truyền thống Phật giáo lâu đời và bản sắc văn hóa đậm chất tâm linh – là một ví dụ tiêu biểu cho việc chuyển hóa những giá trị của Vesak thành hành động cộng đồng, chính sách văn hóa và định hướng phát triển xã hội.

Trong hơn một thập kỷ qua, việc Việt Nam đăng cai ba kỳ Đại lễ Phật đản Liên Hợp Quốc (2008 tại Hà Nội, 2014 tại Ninh Bình, 2019 tại Hà Nam) không chỉ cho thấy năng lực tổ chức quốc tế, mà quan trọng hơn, phản ánh một tinh thần rất rõ ràng: Vesak không dừng lại ở chùa chiền, nghi lễ hay triết lý, mà trở thành nền tảng văn hóa – đạo đức để xây dựng xã hội hòa bình, vị tha và phát triển bền vững.

Mỗi kỳ Vesak được tổ chức tại Việt Nam đều mang dấu ấn riêng. Những buổi tọa đàm quốc tế, lễ thắp nến cầu nguyện hòa bình, các chương trình thiện nguyện và triển lãm văn hóa… là nơi ý nghĩa Vesak được “hiện thân” qua từng hành động cụ thể: đối thoại thay vì đối đầu, chia sẻ thay vì chiếm hữu, tỉnh thức thay vì thờ ơ. Hàng vạn người dân tham gia lễ hội không chỉ với niềm tin tôn giáo, mà bằng cảm thức hướng thiện, kết nối và phụng sự.

Không gian thiêng liêng của núi Bà Đen trở thành nơi gửi gắm khát vọng hòa bình của hàng triệu trái tim (Ảnh: sưu tầm)

Đặc biệt, Vesak 2025 sắp tới với tâm điểm là lễ thắp nến cầu nguyện trên đỉnh núi Bà Đen (Tây Ninh) – nóc nhà Nam Bộ – là một biểu tượng mạnh mẽ. Khi hàng nghìn ngọn đèn được thắp sáng giữa trời mây, không gian thiêng liêng ấy sẽ không chỉ vang vọng lời cầu nguyện, mà còn là lời nhắc rằng: ý nghĩa Vesak, trong mọi thời đại, luôn là sự đánh thức nội tâm và khơi dậy trách nhiệm nhân loại.

Từ Việt Nam – một đất nước Phật giáo phương Đông – thông điệp ấy tiếp tục lan tỏa ra toàn cầu, như ánh sáng tỉnh thức soi rọi trong thời đại nhiều biến động.

Trong thế giới đầy biến động, ý nghĩa của Vesak không chỉ nằm ở nghi lễ tôn giáo, mà còn là lời nhắc về lòng từ bi, trí tuệ và sự tỉnh thức – những giá trị cốt lõi để con người vượt qua khổ đau và kiến tạo hòa bình bền vững. Vesak vì thế không chỉ là ngày lễ của Phật tử, mà là ánh sáng chung soi rọi nhân loại trên hành trình tìm lại sự an lạc đích thực.